Het Bateson model: de logische niveaus van denken leren en veranderen

Als mensen met ambitie zijn we voortdurend bezig met groei en ontwikkeling. We willen altijd meer bereiken. Dat betekent soms meer impact, meer groei, of meer geluk ervaren. Maar soms ook juist minder; minder stress, minder zorgen, minder onzekerheid ervaren.  

Allemaal doelstellingen die we onszelf opleggen, maar de weg ernaartoe is voor velen erg moeilijk. Hoe bereik je de doelen die je voor jezelf maakt? 

De logische niveaus van het Bateson model kunnen je hier duidelijke inzichten in geven die het makkelijker maken om deze doelen te behalen, zodat je meer kan bereiken in het leven, of juist anderen kan helpen hun doelen te behalen door middel van coaching. 

Waarom het Bateson model?

De 6 logische niveaus van Bateson en Dilts is een van de meest simpele coaching modellen uit de NLP. Dit model is niet alleen makkelijk te begrijpen voor iedereen, maar het model is dusdanig uitgewerkt dat je het dezelfde dag nog in kan gaan zetten in je dagelijks leven.  Zo kun je direct situaties uit de praktijk analyseren en waar nodig aanpassen met de inzichten uit het Bateson model. 

Het Bateson model, ook wel de Bateson piramide of de logische niveaus van denken leren en veranderen genoemd, zijn voor veel doeleinden een nuttig hulpmiddel. De piramide van Bateson kan gebruikt worden wanneer je een zelfreflectie model toe wilt passen om de eigen keuzes onder de loep te nemen, maar bijvoorbeeld ook wanneer je bij conflicten op één lijn wil komen en om nieuwe inzichten te maken door het voor de hand liggende probleem vanuit een andere hoek te bekijken. 

De 6 logische niveaus van Bateson

Het Bateson Dilts model is opgebouwd uit 6 logische niveaus waarop de mens denkt, leert, verandert en functioneert. Het model van Gregory Bateson bestond aanvankelijk uit 4 logische niveaus, welke later door Robert Dilts werden aangevuld tot 6 logische niveaus. Deze 6 logische niveaus vormen samen het Bateson reflectiemodel. 

Het idee achter de logische niveaus van Bateson en Dilts is dat ieder niveau een directe relatie heeft met het onderliggende niveau. Veranderingen die plaatsvinden in een lager niveau hoeven niet per se ook voor veranderingen in de hogere niveaus te zorgen. Maar wanneer er een verandering plaatsvindt in een hoger niveau, zullen de onderliggende niveaus wel wijzigen. 

Om een voorbeeld te geven, wanneer de overtuigingen van een persoon veranderen is het bijna zeker dat het gedrag en ook de omgeving van die persoon verandert. Maar een verandering van omgeving hoeft de overtuigingen van een persoon niet te veranderen. 

Hieronder hebben wij de zes verschillende niveaus van het Bateson model voor je op een rij gezet welke daarna één voor één kort besproken zullen worden. 

De logische denkniveaus van Bateson en Dilts (van laag naar hoog):

• Omgeving
• Gedrag
• Vaardigheden
• Overtuigingen
• Identiteit
• Missie

Het eerste niveau van Bateson: Omgeving

Wanneer we het hebben over ‘de omgeving’ bedoelen we daarmee de omstandigheden die iemand omringen, gebonden aan een tijd en plaats. Zoals je werk of vrije tijd en waar je die spendeert.  Het omgevingsniveau is te herkennen aan de nauwkeurige manier van beschrijven waarbij vaak in geuren en kleuren verteld wordt hoe iets gebeurde, waar het gebeurde, wie erbij was etc. 

Hier worden vaak ook emoties aan meegegeven (vaak gepaard met geklaag) en gaat het meestal om een zintuiglijk georiënteerde waarneming van veranderingen en gebeurtenissen. 

Vragen die je hierbij kan stellen zijn:

• Waar was ik?
• Met wie was ik daar?
• Wanneer was ik daar?
• Wat zie ik?
• Wat hoor ik?
• Wat voel ik?
• Waar reageer ik op?

Het tweede niveau van Bateson: Gedrag

Met het gedrag worden waarneembare zaken bedoeld zoals wat mensen doen en zeggen. Voorbeelden van gedrag zijn gemaakte gebaren, iemand zijn houding, gezichtsuitdrukking of bijvoorbeeld intonatie van de stem. 

Bij dit niveau worden specifieke stappen ondernomen om op de voor de hand liggende situatie te reageren. Dit niveau focust zich meer op actie en reactie op één of meerdere personen in een omgeving. 

In het niveau van gedrag kan bewust gestuurd worden, maar op een onbewust niveau spelen de hoge liggende niveaus een rol in iemand zijn gedragingen. Dit niveau is te herkennen aan de toevoeging van het effect op iemand van de waarnemingen uit het onderliggende niveaus.

Iemand in dit niveau zal nauwkeurig beschrijven welk effect bepaalde waarnemingen tijdens een situatie op die persoon of de omgeving hebben of hadden.  

Vragen die je hierbij kan stellen zijn:

• Hoe benader ik de situatie?
• Wat doe ik verbaal?
• Wat doe ik non verbaal?
• Hoe kom ik op anderen over?

Dit is tevens het enige niveau welke daadwerkelijk meetbaar en merkbaar is doordat veranderingen in bovenliggende niveaus veranderingen in gedragen tot gevolg zullen hebben welke waarneembaar zijn voor de omgeving van een persoon. 

Het derde niveau van Bateson: Vaardigheden

Het derde niveau van Bateson draait om de vaardigheden die iemand toepast tijdens een situatie. Met vaardigheden worden mogelijkheden, persoonlijke kwaliteiten, tactieken en eventuele hulpbronnen bedoeld welke een persoon tot zijn beschikking heeft. 

Door diverse vaardigheden bewust toe te passen kan een persoon zich verder ontwikkelen en de mogelijkheid creëren om verandering voort te brengen. Vaardigheden worden ondersteund door het bovenliggende niveau, overtuigingen. Deze overtuigingen bepalen of het toepassen van vaardigheden met verandering als doel daadwerkelijk de moeite waard is voor de persoon. 

Vragen die je hierbij kan stellen zijn:

• Hoe pak ik iets aan?
• Heb ik de vaardigheden om iets te kunnen doen?
• Kan ik hulpbronnen gebruiken?
• Wat moet ik nog leren om dit te kunnen?

Het vierde niveau van Bateson: Overtuigingen

Bij het vierde niveau van de logische niveaus van NLP gaat het om overtuigingen, normen en waarden. Bij dit niveau draait het vooral om de waarom achter de gedragingen, wat zijn de achterliggende beweegredenen voor iemand zijn dagelijks handelen. Deze zijn nauw verbonden aan het volgende niveau, het identiteitsgevoel. 

In dit niveau speelt de waarom-vraag dan ook een grote rol. Hierbij is het belangrijk dat de overtuigingen niet worden gezien als feiten, maar als (voor)oordelen, verwachtingen, (zelf)criteria en generalisaties. 

In dit niveau spreken we van beperkende overtuigingen en versterkende overtuigingen. Deze overtuigingen kunnen gedrag afremmen of ondermijnen. 

Enkele voorbeelden van beperkende overtuigingen zijn:

• Dit gaat toch niet lukken.
• Ze willen toch niet luisteren.
• Ik moet dit perfect doen.

Enkele voorbeelden van versterkende overtuigingen zijn:

• Als het dit keer niet lukt, kan ik daarvan leren, dan lukt het me de volgende keer wel.
• Als diegene mij niet goed begrijpt, heb ik het misschien niet goed uitgelegd. 
• Op een gegeven moment is goed ook goed genoeg. 

De overtuigingen van een persoon zullen van invloed zijn op alle lager liggende niveaus in het model. Deze overtuigingen kan je veranderen door ze kritisch te onderzoeken, door ervaring op te doen en door bewust ander gedrag toe te passen en te oefenen dan je gewend bent. 

Vragen die je hierbij kan stellen zijn:

• Wat geloof je over jezelf?
• Wat vind je belangrijk?
• Waar gaat het mij om?
• Wat is het dat ik wil bereiken?

Het vijfde niveau van Bateson: Identiteit

Identiteit is het op een na hoogste niveau van de 6 logische niveaus van Bateson. De identiteit van een persoon wordt gekenmerkt door het ‘wie ben ik’ en welke kenmerken iemand onderscheiden en definiëren en hoe iemand naar zichzelf kijkt. In dit niveau gaat het om hoe een persoon over zichzelf denkt, wat zijn of haar eigenwaarde is en hoe uniek die persoon zichzelf vindt. 

Vragen die je hierbij kan stellen zijn:

• Wie ben ik?
• Wat voor een persoon ben ik?
• Wat voor rol speel ik?
• Wat is het dat ik wil uitdragen?

Het zesde niveau van Bateson: Missie

Het laatste en hoogste niveau van dit model is de missie, dit niveau gaat over de diepste kern wat een persoon beweegt in zijn of haar leven. 

Om hier te komen zullen eerst de onderliggende niveaus doorlopen moeten worden. Daarbij zal je ook moeten bepalen wat jouw doel in het leven is. Voor velen is dit het moeilijkste niveau door de hogere abstractie ervan. Omdat het verder gaat dan het individu en vooral gaat om intuïtie en het grotere geheel waar je deel van uitmaakt. Wat je achter wilt laten, wanneer jij er zelf niet meer bent. Om die reden zal dit niveau voor veel mensen ook klinken als abstract gezwets in de eerste instantie. 

Voorbeelden van iemand zijn missie zijn:

• Ouderschap
• De wereld verbeteren
• De mensheid helpen
• Bepaalde groepen mensen inspireren
• Bepaalde groepen mensen verbinden

De meesten van deze voorbeelden kunnen nogal abstract klinken. Een voorbeeld van ‘Bepaalde groepen mensen verbinden’ is een doel om de eenzaamheid van ouderen tegen te gaan, of om jongeren met problemen in huiselijke kring met elkaar te verbinden. Bij het verbeteren van de wereld kan je denken aan het strijden tegen milieuvervuiling, natuurbehoud of het verminderen van plastic consumptie. 

Vragen die je hierbij kan stellen zijn:

• Wat is mijn missie in het leven?
• Wat zijn mijn diepste waarden?
• Wat wil ik toevoegen aan de wereld?
• Wat wil ik achterlaten?
• Uit welke overtuigingen handel ik?

Wat het Bateson reflectiemodel jou kan brengen

De logische niveaus van Bateson zijn vooral bedoeld als een praktisch handvat tot zelfreflectie, inzicht en verandering. Het Bateson model geeft heldere inzichten die je kunt gebruiken voor persoonlijke ontwikkeling en groei. 

Mensen zijn enorm complex en het is ontzettend ingewikkeld om uit te pluizen hoe iemand in elkaar zit. Vooral omdat je slechts één van deze niveaus in de praktijk ziet, namelijk hoe iemand doet of reageert in bepaalde situaties.

Wat een persoon denkt, voelt of iemand zijn normen en waarden, drijfveren of levensmissie is, is niet zichtbaar en kan je alleen maar te weten komen door ernaar te vragen. De vragen uit het Bateson model zijn niet alleen handig om iemand anders te leren kennen, maar ook om jezelf beter te leren kennen. 

Wanneer de niveaus van de Bateson piramide met elkaar in éeen lijn zijn zul je veel beter in je vel komen te zitten. Deze balans zal je het gevoel geven alsof je op de juiste plek bent. Je doet waar je goed in bent en gebruikt vaardigheden die jou een goed gevoel geven. 

Wanneer deze niveaus uit de piramide van Bateson niet met elkaar op één lijn zitten zal voelen als onrust en onbalans in je leven. Je loopt tegen problemen aan, verlangt naar verandering of voelt je opgesloten in een nare of zelfs uitzichtloze situatie. Zonder een idee waar je kan beginnen om de situatie te verbeteren en weer terug in balans te komen. Het Bateson model, is dat begin. 

Het Bateson reflectiemodel geeft concrete handvatten om anderen of jezelf te begeleiden en te coachen zodat pijnpunten en hindernissen gelokaliseerd kunnen worden. Waarna je stappen kan maken en kan gaan ontwikkelen op het juiste niveau om problemen waar je tegenaan loopt op te lossen. De Bateson piramide geeft inzicht in hoe jij of iemand anders in het leven staat en hoe iemand in elkaar steekt. 

Het Bateson model toepassen in de praktijk

De Bateson piramide is eenvoudig toe te passen in de praktijk door elke keer één niveau hoger op zoek te gaan naar waar het probleem ligt waar je tegenaan loopt. Zoek daarna in de bovenliggende niveaus naar een passende oplossing voor jouw probleem door de volgende stappen te volgen:

1. Bepaal op welk niveau jij, of iemand anders zich bevindt. Dit valt vaak af te leiden van de manier waarop iemand praat. Iemand die het vooral heeft over zijn of haar eigen directe omgeving (dit kan vaak gepaard gaan met geklaag) zal op het eerste niveau zitten: omgeving. Ga door tot je op het niveau uitkomt waar het probleem zich voordoet. 
2. Wanneer je het probleem hebt gelokaliseerd, richt je je op het niveau wat erboven ligt. Vaak ligt het probleem wat iemand ervaart op het niveau van overtuiging. Op dit niveau ontwikkelen we doorgaans onbewuste patronen en vinden we onbewust stuurders voor ons gedrag welke een hoop kunnen verklaren. Zonder dat we hierbij stilstaan. 
3. Achterhaal wat er nodig is aan verandering of nieuwe vaardigheden vanuit het niveau erboven. Stel vragen die bij dat niveau horen en werk deze voor jezelf uit. Het visueel uitwerken en vooral uitschrijven van deze vragen helpt je tot nieuwe inzichten te komen. 

Een voorbeeld in de praktijk:

Verschrikkelijk veel mensen vinden het moeilijk of hebben zelfs angst om te spreken voor grote groepen mensen. Wanneer je hier beter in wil worden wordt er vaak gekeken en gewerkt met oplossingen op het gebied van oefening, gedrag en vaardigheden.

Angst om voor groepen te spreken zit vrijwel nooit op het niveau van vaardigheden, maar op het niveau van overtuigingen. Het obstakel komt voort uit de overtuiging dat wat je wil vertellen, niet interessant genoeg is. Of omdat je jezelf niet goed genoeg vind om daarover te mogen vertellen.

Wanneer je deze overtuigingen weet aan te pakken en om te buigen, zal het spreken voor een groep je daarna gemakkelijker af gaan. 

Conclusie

De logische niveaus van het Bateson model zijn een geweldig hulpmiddel om inzicht te krijgen in iemand zijn drijfveren welke achterliggend zijn in iemand zijn dagelijks handelen. Dit is handig om te gebruiken voor je eigen inzicht, maar ook wanneer je iemand begeleid en coacht.

Het model is bedoeld om zo veel mogelijk over een persoon en hoe deze in elkaar steekt te leren. Met de kennis en inzichten die het Bateson model je geeft, kan je beter begrijpen en achterhalen waar iemand vast loopt.

Zo kun achterhalen op welk niveau iemand hindernissen ervaart in zijn of haar leven. En ook waar de eventuele veranderingen zullen moeten plaatsvinden om deze hindernissen te overwinnen. Het Bateson model helpt mensen op weg om een evenwichtiger leven te kunnen leiden waarbij mensen in hun kracht staan en in evenwicht zijn.